Novi Grad je u svojoj dugoj istoriji, više od 20 puta bio do temelja razaran i ponovo obnavljan. Ovaj grad, o kome su se prvi pisani dokumenti pojavili 1280. godine, prema zapisima francuskog istoričara Šarla Dila, dugi niz godina je bio dodirna tačka zapadnog i istočnog svijeta.

Tri puta se selio sa jedne obale Une na drugu, a prema sačuvanim mapama i crtežima ostali su tragovi 20-ak različitih lokalcija grada. Jednom bi bio podignut na Kulskom brdu, drugi put uz obalu Une i Sane, a onda opet na brdu i konačno na ušću Sane u Unu.

U prostorijama Muzeja nalazi se kopija povelje blagajskih knezova Babonjića, koja datira iz 1280. godine, a čiji se original čuva u državnom arhivu u Budimpešti. Prema ovoj povelji, ondašnje utvrđenje na Kulskom brdu zvalo se „Castrum Novum“ (Novi Grad). Prema staroj grafici Novi Grad je omanja tvrđava sa visokom četverospratnom kulom, jednim bastionom, odbrambenim bedemom i dvije zgrade: jedna za posadu, a druga za vlastelu. Tvrđava je, prema procjeni istoričara, podignuta 1250. godine na ruševinama rimske stražarnice, da bi prvo razaranje doživjela u XVI vijeku, u vrijeme kulminacije turskih upada u Pounje. Kasnije, grad je u svakoj bici razaran, ali se uvijek, kao feniks, dizao iz pepela.

Za vrijeme Austro-Ugarske vladavine u Bosni i Hercegovini 1895. godine grad je dobio ime Novi Grad. Preko Une i Sane vodili su veliki drveni mostovi, koje su građani, naročito novljanski vatrogasci, morali braniti od podivljalih proljetnih i jesenjih voda prilikom svake poplave. Iz tih razloga 1906. godine izgrađen je veliki unski kej koji ubrzo postaje jedan od simbola grada na Uni i Sani.

Novi Grad je imao prvu željezničku stanicu na prvoj bosansko – hercegovačkoj pruzi 1872. godine, što mu je davalo značajne kulturne i privredne prednosti u odnosu na ostala krajiška mjesta.