Područje današnje Banje Luke i njene okoline od najstarijih vremena bilo je povoljno za naseljavanje i život, o čemu najbolje svjedoče arheološki nalazi ostataka materijalne kulture ljudi koji su nekada živjeli u ovim krajevima.

U predrimsko doba područje Banje Luke i njene okoline pripadalo je teritoriji ilirskog plemena Mezeja. Rimljani su ih pokorili početkom nove ere, nametnuli svoju vlast i održavali je jakim vojnim i administrativnim aparatom. Antički putni pravac Salona(Solin) – Servitium (Gradiška) prolazio je kroz današnju Banju Luku gdje su Rimljani izgradili vojni logor, uz koji niče i civilno naselje (Castra). Vremenom prerasta u veće gradsko naselje sa vojnim, civilnim, sakralnim, privrednim i administrativnim sadržajima. Uz ljekovite izvore banjalučke kotline Rimljani su pronašli i mjesta za odmor i razonodu, jer i oni su, svakako, znali da uživaju u prirodnim ljepotama našeg grada.

Sa propašću rimskog carstva otišli su i Rimljani, a na razorena ognjišta, po prvi put u ovim krajevima, naselili su se naši preci Sloveni u V i VI vijeku. Srednjovjekovni život u okolini Banje Luke je bujao, ali o funkcionisanju naselja ili tvrđave na samoj lokaciji Banje Luke izvori i arheološki materijal ne daju podatke. Ni samo ime grada ne pominje se sve do u suton srednjeg vijeka, 1494. godine, a jedan od posljednjih dokumenata iz perioda Jajačke banovine iz 1527 – 1528, govori o Andriji Radatoviću zapovjedniku koji „zbog neodlučnosti i zaplašen zapali tvrđavu Banjaluku kojoj je bio na čelu, zajedno sa gradom koji se proteže nadugačko pored obje obale rijeke Vrbas i skloni se na sigurno“.

Godine 1528. Banja Luka je pala pod tursku vlast, koja je trajala gotovo puna četiri vijeka. Banjaluka turskog perioda, nastala na mjestu malog srednjovjekovnog naselja, razvijala se za tadašnje prilike ubrzanim tempom. Uskoro je poprimila izgled razvijenog središta orijentalnog koncepta, sa čaršijom u Gornjem Šeheru (Srpske Toplice) koja je bila privredno, trgovačko i društveno središte. Godine 1580. Banjaluka je izabrana za sjedište bosanskog pašaluka, a stambene četvrti, mahale, nicale su iznad Vrbasa i Suturlije i tom prilikom poštovan je samo jedan nepisani urbanistički zakon „pravo na vidik“ pravo na pogled na rijeku. Tursko – austrijski sukobi krajem XVII vijeka označavaju kraj uspona tadašnje Banjaluke. Ratnim stradanjima 1688 – 1690 godine, kojom je prilikom grad spaljen i uništen, uslijedile su „crne godine“ u životu Banje Luke. Tada su glad i bolest nemilice harale i uzimale teški danak.

Od sredine XIX vijeka, karakterističnom po brojnim nemirima, bunama i težnji stanovnika za oslobođenjem od turske dominacije, osjetile su se krupnije socijalne, političke i privredne promjene. U tom posljednjem kratkom periodu turske vladavine, sa izgradnjom pruge Banja Luka – Dobrljin (1872/1873), stiglo je u Banju Luku mnogo stranaca, inžinjera i graditelja. Nekoliko godina ranije, stigla je još jedna organizovana grupa stranaca – trapisti. Njihovim naseljavanjem u Delibašinom selu otpočela je i industrijalizacija na sjevernoj periferiji grada. Trapisti su sagradili mlin na Vrbasu i pokrenuli pogon za proizvodnju sira. Izgradili su pivaru, tkaonicu sukna, a možda najznačajniji poduhvat trapista bio je pokretanje elektrane na Vrbasu, od koje je grad dobio rasvjetu 1902. godine.

Nesposobnost i dotrajalost turske vlasti vidjele su se na svakom koraku, a nasilje vlasti prema narodu bila je sve češća pojava. Odlukama Berlinskog kongresa 1878. godine odlučeno je da Austrougarska aneksira Bosnu i Hercegovinu i zavede red u tim zemljama. Svoju kolonijalnu i eksploatatorsku politiku okupator je nastojao prikriti pred očima svjetske javnosti. Pristupio je izgradnji i otvaranju određenog broja kulturnih institucija i modernih škola evropskog tipa. Tih godina u Banjoj Luci je pokrenut list „Razvitak“ kada se po prvi put u ovom gradu pojavio jedan politički list koji je zastupao narodne interese i prvi književni časopis koji će i u kasnijim vremenima služiti kao podstrek za književni rad. Ovi događaji odraziće se i na transformacije u urbanističkoj strukturi grada. Uočava se teritorijalno širenje Banje Luke, nastavljeno sjeverno od Crkvene gdje novi dijelovi grada poprimaju evropski izgled potiskujući do tada dominantne orijentalne odlike.

Godine 1918. došao je kraj austrougarske vladavine. Iste godine stvorena je Kraljevina SHS koja ubrzo postaje Kraljevina Jugoslavija. Od tada Banja Luka postaje centar političkog i kulturnog života cijele Krajine, a 1929. godine i glavni grad Vrbaske banovine. Tih tridesetih godina prošlog vijeka, za vrijeme banovanja Svetislava Tise Milosavljevića, središnji dio grada je značajno izmjenio svoj izgled. Grad dobija svoje najljepše građevine i pretvara se u krajišku ljepoticu, kako i danas zovu Banju Luku. Uz novosagrađenu Srpsko pravoslavnu crkvu Svete Trojice, podignuta su zdanja Banske uprave, Banskih dvora, a nešto kasnije i zgrada Hipotekarne banke (danas Palata Republike). Hotel „Palas“, savremeni ugostiteljski objekat izgrađen je 1933. godine preko puta centralnog parka, urađenog u stilu francuskih parkova sa paviljonom za muziku i vodoskokom. Sokolski dom izgrađen je 1934. godine, iste godine kada i Dom kralja Petra IOslobodioca u kojem su pored pozorišta bili smješteni muzej, društvo „Zmijanje“, te Narodna biblioteka sa fondom od 6000 knjiga. U ovom periodu javlja se veliki broj novina kao što je „Krajiški Dnevnik“ te dnevnik „Nova štampa“, a potom i „Vrbaske novine“. Kulturna revija „Književna Krajina“ pokrenuta je 01.01.1931. godine.

Nakon Drugog svjetskog rata Banja Luka se kao grad nesmetano širila i razvijala. Nikle su mnoge gradske četvrti sa tada modernim višespratnicama. Nastale su nove ulice, a udvostručila se i dužina banjalučkih drvoreda, koji su od uvijek predstavljali neku vrstu zaštitnog znaka , prepoznatljiv simbol grada na Vrbasu. Velika nesreća zadesila je Banja Luku u jesen 1969. godine. Te godine grad su pogodila dva razorna zemljotresa, međutim, uz pomoć jugoslovenske i međunarodne zajednice vrlo brzo je započela izgradnja današnje Banjaluke. Početkom 90-tih godina nastupio je period stagnacije i zatišja na svim poljima života, izazvan građanskim ratom na prostorima Bosne i Hercegovine. Ali, za kratak period grad je oživio i počeo ponovo da se razvija i širi, kao najznačajniji privredni, kulturni, finansijski i univerzitetski centar Republike Srpske.